7245 Sayılı Ve 11/06/2020 Tarihli “Çarşı Ve Mahalle Bekçileri Kanunu” Hakkında Bilgi Notu

Çarşı ve mahalle bekçisi olarak istihdam edileceklerde aranacak şartların, çarşı ve mahalle bekçilerinin atama ve adaylık süreçlerinin, görev ve yetkilerinin ve çalışmalarına ilişkin usul ve esasların düzenlendiği 7245 sayılı ve 11/06/2020 tarihli “Çarşı ve Mahalle Bekçileri Kanunu” (ÇMBK) 18 Haziran 2020 tarihli ve 31159 sayılı Resmi Gazete’de yayımlandı.

Yayımlanan ÇMBK ile 14/7/1966 tarihli ve 772 sayılı Çarşı ve Mahalle Bekçileri Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. Mevzuatta 772 sayılı Mülga Kanuna yapılan atıfların ÇMBK’nın yürürlüğe girdiği 18/6/2020 tarihi itibariyle ÇMBK’ya yapılmış sayılacağı düzenlenmiştir. (ÇMBK m. 16).

Aşağıda açıklanacağı üzere hem adli hem idari yetkilere sahip olan çarşı ve mahalle bekçileri genel kolluk kuvvetlerine yardımcı olmak üzere, emniyet ve jandarma teşkilatları bünyesinde silahlı bir kolluk olarak istihdam edileceklerdir (ÇMBK m. 2)

I.ADAYLARDA ARANACAK ŞARTLAR VE SINAV

Çarşı ve mahalle bekçisi olarak istihdam edileceklerde; 14/7/1965 tarihli ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 48. maddesinde sayılan genel şartlar ile İçişleri Bakanlığınca çıkarılan yönetmelikle belirlenen eğitim, yaş, sağlık ve fiziki yeterlilik gibi özel şartlar aranır. Çarşı ve mahalle bekçisi olarak istihdam edilmek için İçişleri Bakanlığınca çıkarılan yönetmelikte belirlenen usul ve esaslara göre yapılacak giriş sınavında başarılı olmak şarttır (ÇMBK m. 3).

A. 14/7/1965 Tarihli ve 765 Sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 48. Maddesindeki Şartları Taşımak:

1.Türk Vatandaşı olmak,

2.18 yaşını tamamlamak[1],

3.Ortaokulu bitirmek (Ortaokul mezunlarından istekli bulunmadığı takdirde ilkokulu bitirenlerin de alınması mümkündür)

4.Kamu haklarından mahrum bulunmamak

5.Türk Ceza Kanununun 53. maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile; kasten işlenen bir suçtan dolayı bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına ya da affa uğramış olsa bile devletin güvenliğine karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama veya kaçakçılık suçlarından mahkûm olmamak.

6.Askerlik durumu itibariyle; Askerlikle ilgisi bulunmamak, Askerlik çağına gelmemiş bulunmak, Askerlik çağına gelmiş ise muvazzaf askerlik hizmetini yapmış yahut ertelenmiş veya yedek sınıfa geçirilmiş olmak[2],

7.53 üncü madde hükümleri saklı kalmak kaydı ile görevini devamlı yapmasına engel olabilecek akıl hastalığı bulunmama

B.İçişleri Bakanlığınca Çıkarılan Yönetmelikte^[3] Belirlenen Eğitim, Yaş, Sağlık ve Fiziki Yeterlilik Gibi Özel Şartları Taşımak

Çarşı ve mahalle bekçisi olarak istihdam edileceklerde aranacak özel şartların kanunda belirtilmemesi ve İçişleri Bakanlığınca çıkarılan yönetmelikle belirleneceğinin düzenlenmesi dikkat çekicidir.  Memurların ve diğer kamu görevlilerinin niteliklerinin kanunla düzenleneceğinin ifade edildiği Anayasa’nın 128/2 maddesi karşısında bekçilerin niteliklerinin belirlenmesinin yönetmeliğe bırakılmasının düzenlemeyi eleştiriye açık hale getirdiği rahatlıkla söylenebilir. Mülga 772 sayılı Kanun’da ise sadece sınavın usul ve esaslarının yönetmeliğe bırakıldığı; buna karşılık bekçilerde aranacak niteliklerin kanunla düzenlendiği de belirtilmelidir

C.İçişleri Bakanlığınca Çıkarılan Yönetmelikte Belirlenen Usul ve Esaslara Göre Yapılacak Giriş Sınavında Başarılı Olmak

Çarşı ve mahalle bekçisi olarak istihdam edilecek kişilere uygulanacak giriş sınavının ana hatlarının da kanunda düzenlenmemesi yukarıda belirtildiği gibi Anayasa’nın 128/2 hükmü karşısında eleştiriye açıktır

II.ATAMA VE ADAYLIK SÜRECİ

Görevini Yapmaya Engel Olabilecek Bir Hastalık veya Engeli Bulunmadığı Sağlık Kurulu Raporu ile Tespit Edilmesi

Sınavlarda başarılı olan, görevini yapmaya engel olabilecek bir hastalık veya engeli bulunmadığı sağlık kurulu raporu ile tespit edilmiş bulunanlar emniyet veya jandarma teşkilatlarına İçişleri Bakanının onayı ile aday memur olarak atanırlar(ÇMBK m. 4).

Adaylık Süresi Bir Yıldan Az İki Yıldan Fazla Olamaz

Çarşı ve mahalle bekçilerinin adaylık süresi bir yıldan az iki yıldan fazla olamaz. Adaylık süresi içerisinde en az üç ay süreyle temel ve hazırlayıcı eğitimler verilir (ÇMBK m. 4). Temel hak ve özgürlüklere müdahale edebilme sonucunu doğuran zor ve silah kullanma yetkisini haiz ve yardımcı kolluk sıfatı taşıyan bekçilerin gerek adaylık gerekse de eğitim süresi de eleştiriye açıktır. Mülga 772 sayılı Kanun’da dahi adaylık süresinin iki yıl olarak düzenlendiği gerçeği karşısında ÇMBK’da adaylık süresinin iki yıldan az olabileceğinin ifade edilmesinin (kişi özgürlüğü ve güvenliği veya yaşam hakkı gibi haklara müdahale edebilme sonucunu doğuran zor ve silah kullanma yetkisini içeren adli ve idari kolluk yetkilere de sahip olduğu düşünüldüğünde) yeterli olmadığı söylenebilir.

Örneğin durdurma için gerekli olan makul sebebin tayini veya kamu düzenini bozacak mahiyetteki toplantı ve gösteri yürüyüşünün tespiti ya da suç, suç şüphesi, kabahat, meşru savunma gibi içeriğinin belirlenmesi hukukçu olmayan kişiler açısından zor olan pek çok kavramın yukarıda zikredilen sürede öğrenilmesi ve isabetli şekilde uygulanması güçlük teşkil edebilir.

Adaylık süresi içinde temel ve hazırlayıcı eğitim devrelerinin her birinde başarısız olanlarla hâl ve hareketlerinde memuriyetle bağdaşmayacak durumları, göreve devamsızlıkları tespit edilenlerin, aylıktan kesme veya kademe ilerlemesinin durdurulması cezası almış olanların memuriyetle ilişikleri İçişleri Bakanının onayı ile kesilir (ÇMBK m. 4)

III.GÖREV VE YETKİLER

A.Halka Yardım Görev

Çarşı ve mahalle bekçileri, görevli oldukları mülki sınırlar içerisinde halkın istirahat, sağlık ve selametini sağlamak bakımından;

• Yolda hastalanan, kazaya uğrayan, düşüp kalan ve genel durumu itibarıyla yardıma muhtaç olanlara yardım etmek,
• Yardıma ihtiyaç duyduğu değerlendirilen, şiddet mağduru veya şiddete ya da istismara uğrama riski taşıyan kadın ve çocukları, kimsesizleri, engellileri ve acizleri en yakın genel kolluk birimlerine teslim etmek,
• Bir semt, yer, yol veya sokak sormak için başvuranlara gerekli bilgiyi vermek,
• Doğum, ölüm, hastalık, kaza, yangın veya afet gibi önemli ve acele hâller sebebiyle, yapılacak yardım isteklerinden gücü dâhilinde olanları öncelikle yerine getirmek,
• Büyük tehlike arz eden yangın ve su baskını gibi afetlerde mahalle sakinlerini derhal uyarmak,
• Toplum sağlığını ve güvenliğini tehdit eden bir hayvana rastlanıldığında verebileceği zararları engellemek için kişileri alandan uzaklaştırmak, ilgili genel kolluk ve belediyeyi durumdan haberdar etmek

ile görevli ve yetkilidir (ÇMBK m. 5).

B.Önleyici ve Koruyucu Görev ve Yetkiler

Çarşı ve mahalle bekçileri;

• Görev saatleri içinde görevlendirildikleri bölgede devriye hizmeti yürütmek,
• Görev bölgeleri içinde bulunan konut, iş yeri ve araçlar gibi malların korunmasında sahipleri tarafından noksan alınan tedbirleri tamamlattırmak,
• Görev saatleri içerisinde vâkıf oldukları şüpheli durum veya kişileri bağlı bulundukları genel kolluk birimlerine bildirmek,
• Kamu düzenini bozacak mahiyetteki gösteri, yürüyüş ve karışıklıkların önlenmesi amacıyla genel kolluk kuvvetleri gelinceye kadar önleyici tedbirleri almak,
• Görev bölgeleri içinde uyuşturucu madde imal edildiği, satıldığı veya kullanıldığından, kumar oynandığından ya da fuhuş yapıldığından şüphe edilen yerleri bağlı bulundukları genel kolluk birimlerine bildirmek,
• Kişilerin can, mal ve ırzına yönelik saldırı ve tehditleri önlemek ve genel kolluk kuvvetleri gelinceye kadar gerekli tedbirleri almak,
• Mahalle sakinlerini etkileyen elektrik, su, doğalgaz, kanalizasyon gibi arızaları, bağlı bulunduğu genel kolluk birimleri ile ilgili kurum ve kuruluşlara bildirmek ve görevli ekipler gelinceye kadar gerekli önleyici tedbirleri almak,
• Halkın sükûn ve istirahatini bozanları ve başkalarını rahatsız edenleri engellemek,
• Sokak, geçit ve meydanları tıkayarak trafiğe mâni olan taşıtların ve diğer engellerin kaldırılmasını sağlamak ve gerektiğinde bağlı bulunduğu genel kolluk birimlerine bildirmek,
• Yangın, deprem, su baskını gibi afet ve tehlikelerde genel kolluğu bilgilendirmek ve görevli ekipler gelinceye kadar gerekli önleyici tedbirleri almak

ile görevli ve yetkilidir (ÇMBK m. 6).

Yukarıda bahsi geçen “önleyici tedbirleri almak”, “gerekli tedbirleri almak”, “engellemek” kavramlarının belirsiz olduğu ifade edilebilir. Kişi hak ve özgürlüklerine müdahale ancak kanun ile olabilir ve kanunun da açık, seçik olması gerekir (Anayasa m. 2, 13). Örneğin kişilerin can, mal ve ırzına yönelik bir tehdit olduğunu değerlendiren bekçinin bu kapsamda alabileceği “gerekli tedbirlerin” neler olduğu Kanun metninden anlaşılamamaktadır. Bu durum ise gerek tedbiri uygulayacak bekçi gerekse de tedbire muhatap olacak kişi açısından sorunlara neden olabilir.

C.Durdurma ve Kimlik Sorma (ÇMBK m. 7)

Durdurmanın Amacı: Adli Durdurma ve Önleme Durdurması

Çarşı ve mahalle bekçileri, görev bölgesi ve çalışma saatleri ile sınırlı olmak kaydıyla kişileri ve araçları;

• Bir suç veya kabahatin işlenmesini önlemek,
• Suç işlendikten sonra kaçan faillerin yakalanmasını sağlamak, işlenen suç veya kabahatlerin faillerinin kimliklerini tespit etmek,
• Hakkında yakalama emri ya da zorla getirme kararı verilmiş olan kişileri tespit etmek,
• Kişilerin hayatı, vücut bütünlüğü veya mal varlığı bakımından ya da topluma yönelik mevcut veya muhtemel bir tehlikeyi önlemek amacıyla

durdurabilir.

Durdurma İçin “Makul Sebep”

Durdurma yetkisinin kullanılabilmesi için makul bir sebebin bulunması gerekir. Süreklilik arz edecek, fiilî durum ve keyfîlik oluşturacak şekilde durdurma işlemi yapılamaz. Bu noktada hatırlatmak gerekir ki Polis Vazife Salahiyet Kanunu’na (PVSK) göre polisin durdurma yetkisini kullanılabilmesi için tecrübesine ve içinde bulunulan durumdan edindiği izlenime dayanan makul bir sebebin bulunması gerekir (PVSK m. 4/A). Bu makul sebebi belirlemeye ilişkin tecrübe ve içinde bulunulan durum ölçütlerinin muadillerinin, bekçiler için açık bir şekilde öngörülmediği göze çarpmaktadır.

Kimliği Belirlenemeyen Kişiyi “Makul Süre” Tutma ve Genel Kolluğa Bildirimde Bulunma

Çarşı ve mahalle bekçisi, görevini yerine getirirken kendisinin çarşı ve mahalle bekçisi olduğunu belirleyen belgeyi gösterdikten sonra, durdurduğu kişiye durdurma sebebini bildirir ve durdurma sebebine ilişkin sorular sorabilir, kimliğini veya bulundurulması gerekli diğer belgelerin ibraz edilmesini isteyebilir. Bu kişilere kimliğini ispatlama hususunda gerekli kolaylık gösterilir. Belgesinin bulunmaması, açıklamada bulunmaktan kaçınması veya gerçeğe aykırı beyanda bulunması dolayısıyla ya da sair surette kimliği belirlenemeyen kişi tutularak durumdan derhal genel kolluk görevlileri haberdar edilir.

Durdurma süresi, durdurma sebebine esas teşkil eden işlemin gerçekleştirilmesi için ihtiyaç duyulan makul süreden fazla olamaz. Durdurma sebebinin ortadan kalkması hâlinde kişilerin ve araçların ayrılmalarına izin verilir.

Durdurulan Kişinin Üzerinde veya Aracında Tehlikeli Bir Eşyanın Bulunduğu Hususunda Yeterli Şüphenin Varlığı Halinde Kaba Arama (El ile Dıştan Kontrol-Sıvazlama)

Çarşı ve mahalle bekçisi, durdurduğu kişi üzerinde veya aracında silah ya da tehlike oluşturan diğer bir eşyanın bulunduğu hususunda yeterli şüphenin varlığı hâlinde, kendisine veya başkalarına zarar verilmesini önlemek amacına yönelik el ile dıştan kontrol dâhil gerekli tedbirleri alabilir. Bu amaçla kişinin üzerindeki elbisenin çıkarılması veya aracın, dışarıdan bakıldığında içerisi görünmeyen bölümlerinin açılması istenemez.

D.Diğer Adli Görev ve Yetkiler

Çarşı ve mahalle bekçileri, suç işlenirken veya işlendikten sonra, henüz izleri meydanda iken;

• Şüphelileri yakalamak,
• Yakaladıkları şüphelilerin kendilerine veya başkalarına zarar vermelerini engelleyici tedbirleri almak,
• Suç delillerinin kaybolmaması veya bozulmaması için gerekli muhafaza tedbirlerini almak,
• Varsa olayın tanıklarının kimlik ve adres bilgilerini tespit ederek genel kolluk birimlerine bildirmek,

ile görevli ve yetkilidir (ÇMBK m. 8).

Çarşı ve mahalle bekçileri haklarında tutuklama veya yakalama kararı çıkarılmış kimseleri gördükleri takdirde yakalamak ve bağlı bulunduğu genel kolluk kuvvetlerine teslim etmek ile görevli ve yetkilidir (ÇMBK m. 8).

Suçüstü halinde (CMK m. 2) şüphelinin herkes tarafından yakalanması mümkündür (CMK m. 90). Bu nedenle bekçilere de suç işlenirken şüpheliyi yakalayabilme yetkisi verilmesi anlaşılabilirdir. Böyle bir yetki ÇMBK’da düzenlenmemiş olsa idi dahi bekçinin yakalama yetkisi bulunmaktadır.

Ancak bekçilere suç işlendikten sonra, henüz izleri meydanda iken de yakalama yetkisinin verildiği görülmektedir. Şüphelinin suç teşkil eden fiilin pek az önce işlendiğini gösteren delille yakalanması durumunda suçüstü hali söz konusudur (CMK m. 2) ve herkes tarafından yakalama yapılabilir. Ancak “suç işlendikten sonra, henüz izleri meydanda iken” ibaresinin suçüstü halini aşan bir kavram olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin fiziki şiddet mağduru bir kişinin vücudunda bulunan darp izlerinin henüz geçmediği bir hal de “henüz izlerin meydanda olduğu” bir haldir. Şiddet mağdurunun bekçiye başvurup şüphelinin kimlik bilgilerini vermesi durumunda bekçinin şüpheliyi yakalayabilmesinin mümkün olduğu anlaşılmaktadır; ki bu durum CMK m. 90’da kolluk görevlilerine dahi verilmiş bir yetki değildir. Kolluk görevlileri dahi böyle bir durumda Cumhuriyet savcısı ile iletişime geçip durumu bildirmek ve savcının emirleri ile hareket etmek zorundadır. Suçüstü hali veya tutuklama kararı verilmesini gerektiren bir durum yoksa Cumhuriyet savcısı bile şüpheli hakkında yakalama emri düzenleyemez sadece çağrı kağıdı çıkarabilir; çağrı yapılamayan durumda veya çağrıya rağmen gelmeyen şüpheli hakkında yakalama emri verilebilir. Dolayısıyla Cumhuriyet savcısına bile verilmeyen bir yetkinin “suç işlendikten sonra, henüz izleri meydanda iken şüphelileri yakalamak” deyimiyle bekçiye verildiğini söylemek yanlış olmayacaktır.

E.Zor ve Silah Kullanma Yetkisi

Çarşı ve mahalle bekçileri 4/7/1934 tarihli ve 2559 sayılı Polis Vazife ve Salâhiyet Kanununun 16. maddesinde belirtilen zor ve silah kullanma yetkisini haizdir(ÇMBK m. 9). Silah kullanma yetkisinin uygulamada kolluk görevlileri tarafından dahi icrası sırasında sorunlar yaşandığı bilinen bir gerçek iken bekçilere silah kullanma yetkisinin verilmesi oldukça tereddüt uyandırıcıdır. Üstelik bekçilerin eğitim sürelerinin üç ay olması de adaylık sürelerinin de iki yıldan az olabilmesi de bu konudaki tereddüdün daha da artmasına neden olabilmektedir.

F.Genel Kolluk Kuvvetlerine Yardım Görevi

Çarşı ve mahalle bekçileri mevzuatla genel kolluk kuvvetlerine tevdi edilen görevlerde genel kolluk kuvvetlerine yardımcı olurlar (ÇMBK m. 10).

Bilgilerinize sunarız.

---

[1]     14/7/1966 tarihli ve 772 sayılı Mülga Çarşı ve Mahalle Bekçileri Kanunu’nda ise bekçi olabilmek için otuz yaşını tamamlamış olmak şartı vardı (m. 6). Ancak İçişleri Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikte “yaş” şartına ilişkin bir düzenleme yapılabilir.

[2]     14/7/1966 tarihli ve 772 sayılı Mülga Çarşı ve Mahalle Bekçileri Kanunu’nda ise bekçi olabilmek için askerliğini bitirmiş olmak şartı vardı (m. 6). Ancak İçişleri Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikte “askerlik” şartına ilişkin bir düzenleme yapılabilir.

[3]     Bu Kanunla çıkarılması öngörülen yönetmelikler ÇMBK’nın yayımı (=18/06/2020) tarihinden itibaren altı ay içinde çıkarılır (ÇMBK, Geçici Madde 1)

Not: İşbu Bilgi Notu 7245 sayılı ve 11/6/2020 tarihli “Çarşı ve Mahalle Bekçileri Kanunu” ile yapılan tüm düzenlemeleri içermez. İşbu Bilgi Notu genel bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Somut olaylar özelinde hukuki tavsiye niteliği taşımaz. Her somut olayın kendine özel şartları dikkate alınarak değerlendirme yapılmalıdır. İşbu Bilgi Notu’nda yer alan bilgilerden yola çıkılarak yapılacak başvurular bakımından sorumluluk kabul edilmez.